Πόσο «Έλληνες» ήταν οι αγωνιστές του 1821;

Αναφορές για Έλληνες σε βυζαντινά κείμενα

Μια σημαντική μορφή του Βυζαντίου, ο Θεόδωρος Μετοχίτης (1270- 1332) γράφει: “Θαύμασα όμως και στην περίπτωση αυτή την τύχη των Ελλήνων που αξιώθηκαν να διαθέτουν περισσότερα ιστορικά συγγράμματα από άλλους λαούς, χωρίς ίσως να κάνουν μεγαλύτερα έργα. Για να το διατυπώσω καλύτερα, εγώ τουλάχιστον, και στην περίπτωση αυτών των πραγμάτων θαύμασα την ελληνική σοφία και γλώσσα. Γιατί, όπως βλέπουμε, η ελληνική σοφία εξύψωσε και προέβαλε με αποκλειστικά δικές της δαπάνες όσα την αφορούσαν, επειδή είχε την αξίωση να αφήσει στις επόμενες γενιές την ανάμνηση όσων έγιναν στη στηριζόμενη στα δικά της μόνον μέσα. Πράγματι, όπως φαίνεται, είναι και αυτά ένα από τα πλεονεκτήματα της σοφίας”.

Για την επικράτηση του ελληνικού έναντι του ρωμαϊκού πνεύματος, γράφει ο διαπρεπής Βρετανός ιστορικός Sir Richard Livingston: “… αυτή η κουλτούρα είναι κατά κύριο λόγο ελληνική. Οι Έλληνες έχουν χάσει την ανεξαρτησία αλλά όχι και την πνευματική τους σπουδαιότητα. Η Ρώμη παρέχει το σώμα της αυτοκρατορίας, η Ελλάδα την ψυχή” (“Η Αποστολή της Ελλάδας, Θύραθεν Εκδόσεις, 2004). Ας μην ξεχνάμε ότι τα ελληνικά ήταν lingua franca(διεθνής γλώσσα) για 1.000 χρόνια.

Ο Γάλλος ναύαρχος και ιστορικός Jurien de la Graviere γράφει «Ο Μέγας Κωνσταντίνος εισελθών εις το Βυζάντιον κατέστησε αυτόν πρωτεύουσα του κόσμου. Το στέμμα αφηρέθη από την κεφαλή της επταλόφου Ρώμης και η Λατινική αυτοκρατορία παρεχώρησε την θέσιν της εις Αυτοκρατορίαν ελληνικήν».

Ο Νίκος Σβορώνος, αριστερός και όχι αριστερίζων ιστορικός, παραδέχεται ότι λεγόμενος μεσαιωνικός Ελληνισμός δεν ήταν ένας νέος λαός, μια καινούρια εθνότητα άσχετη ή με κάποια μακρινή σχέση με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Πίστευε πως ήταν “μια νέα φάση του ίδιου λαού που με την ενηλικίωση αλλάζει τη φυσιογνωμία του” (Νίκος Σβορώνος: “Το ελληνικό έθνος – Γένεση και διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού, εκδ. Θεμέλιο 2004).

Διαπρεπείς βυζαντινοί ιστορικοί εμπνέονται από την αρχαιότητα: ο Πατριάρχης Φώτιος, ο Καισαρείας Αρέθας, ο μητροπολίτης Ξιφλίνος και η Άννα Κομνηνή, η οποία στην “Αλεξιάδα” της, επαναλαμβάνει πολλές φορές τις λέξεις “Έλλην” και “Έλληνες”. Κλείνοντας το παρένθετο αυτό κεφάλαιο παραθέτουμε όσα γράφει ο Απόστολος Βακαλόπουλος στην “Ιστορία του Νέου Ελληνισμού”, τ. Α΄, σ. 75).

“Η χρήση των ονομάτων “Ελλάς” και “Έλλην” κατά το τέλος του 14ου αιώνα γενικεύεται. Ο Δημ. Κυδώνης χρησιμοποιεί το “Έλλην” αλλά και το “Ρωμιός”. Όταν όμως θέλει να ερμηνεύσει το χάσμα της Ανατολής και της Δύσης, λέγει ότι οι μορφωμένοι της Ανατολής απαξίωναν να ενδιαφερθούν για το τι γινόταν στη Δύση έχοντας υπόψη τους το “πας μη Έλλην βάρβαρος”, και εννοεί βέβαια ότι αυτοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογόνους των αρχαίων Ελλήνων, όπου ως σύνολο ανήκαν.

Πόσοι ήταν οι Έλληνες στα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Ο διαπρεπής Βρετανός ιστορικός Douglas Dakin, θεωρεί ότι ο όρος “Έλλην(ας)”, γενικεύτηκε στα χρόνια της ανεξαρτησίας. Επί τουρκοκρατίας, μεγάλο ρόλο έπαιξαν οι επισκέψεις Ιταλών, Άγγλων και Γάλλων περιηγητών – αρχαιολατρών στη χώρα μας, που έχουν έρθει για να αναζητήσουν ελληνικές αρχαιότητες. Έτσι, οι Έλληνες της εποχής, ακόμα και από τα κατώτερα στρώματα άρχισαν να υποψιάζονται ότι έχουν άμεση σχέση με τους αρχαίους Έλληνες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα, όπου ένας βαρκάρης δείχνει στον λόρδο Βύρωνα το μέρος όπου καταστράφηκαν τα περσικά πλοία κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 π. Χ.) , μιλώντας με περηφάνια για “νίκη του στόλου μας”.

Στα τέλη του 18ου αιώνα, η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε γύρω στα 50 εκατομμύρια κατοίκους. Από αυτούς, το ¼ ήταν Έλληνες, καθώς υπάγονταν όλοι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Γύρω στα 3.000.000 από αυτούς είχαν ως μητρική γλώσσα τα ελληνικά. Οι υπόλοιπο μιλούσαν σέρβικα, βουλγάρικα, τη Σλαβομακεδονική διάλεκτο, αλβανικά και βλάχικα, που μιλιούνταν κυρίως στις ηγεμονίες της Μολδαβίας, της Βλαχιάς και τις γειτονικές περιοχές. Πάντως, το ανεξάρτητο Ελληνικό Βασίλειο του 1833, είχε πληθυσμό 750.000 κατοίκους, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν ως μητρική τους γλώσσα τα Ελληνικά.

Είχαν ελληνική συνείδηση οι αγωνιστές του 1821;

Όπως είναι γνωστό και έχουμε παρουσιάσει σε πολλά άρθρα μας, οι Έλληνες δεν δέχτηκαν την υποταγή τους στους Τούρκους. Μια σειρά από επαναστατικά κινήματα (Μιχαήλ Ράλλης, Κορκόδιλος Κλαδάς, Θεόδωρος Μπούας, οι αδελφοί Μελισσηνοί και ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος, με αποκορύφωμα βέβαια τα Ορλοφικά), έδειχναν την άσβεστη επιθυμία των Ελλήνων για ελευθερία.

Ο Επίσκοπος Έλους Άνθιμος, γράφει το 1821:

“Απάλλαξε ημάς, Θεέ παντοδύναμε, από της τυραννίας των Αγαρηνών (ενν. τους Μωαμεθανούς) , ενίσχυσε και ενδυνάμωσε ημάς και τους ευσεβεστάτους ημών Πρίγκιπας και Ηγεμόνας (ενν. τους Α. και Δ. Υψηλάντη) και δος να κατατροπώσουμε τους εχθρούς της Αγίας Σου Εκκλησίας, αναφαινόμενοι νικηταί και τροπαιούχοι και μιμηταί του ευσεβούς βασιλέας Κωνσταντίου ακούοντες της ουρανίου φωνής”.

Εν τούτω τω σταυρώ Νικάται, απόγονοι των Ελλήνων οι Χριστώνυμοι”. Οι λόγιοι και οι εγγράμματοι της εποχής ήταν ελάχιστοι καιείχω ελληνική συνείδηση στο μεγαλύτερο μέρος τους. Βέβαια, δεν μπορούμε να αρνηθούμε το γεγονός ότι αρκετοί απ΄ αυτούς ήταν αρβανιτόφωνοι.

Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Ο Κολοκοτρώνης δεν είχε ιδιαίτερη μόρφωση, ωστόσο ήταν αυτοδίδακτος και είχε ισχυρή ιστορική κατάρτιση. Ο παντελώς αγράμματος Νικηταράς, απευθυνόμενος προς τους Τούρκους που το έβαλαν στα πόδια σε μια μάχη μαζί του, τους αποκαλούσε “Περσιάνους”, παραλληλίζοντας τις μάχες του 1821 με τους αγώνες των προγόνων μας εναντίον των Περσών.

Η ανώνυμη μοιρολογίστρα της Μάνης, στο ξακουστό “Μοιρολόι του Διρού”, αναφέρεται στις περίφημες μάχες της Βέργας και του Διρού(1826) όπου οι Μανιάτισσες, κυρίως και οι Μανιάτες, κατατρόπωσαν τους, υποτίθεται, αήττητους άνδρες του Ιμπραήμ. Για τις συγκρούσεις χρησιμοποιεί την παρομοίωση “Όπου Τρωάδα ο Πόλεμος”, ενώ τους συμπατριώτες της, τους ονομάζει “Σπαρτιατόγγονα”, δηλαδή εγγόνια των Σπαρτιατών. Στα περισσότερα έγγραφα του Αγώνα, η Μάνη αναφέρεται ως Σπάρτη και οι Μανιάτες ως Σπαρτιάτες.

Ο Μανιάτης στιχουργός Νικήτας Νηφάκης ή Νηφάκος(1748- 1818), στο άτεχνο, αλλά συγκλονιστικό στιχούργημα του ” Ιστορία της Μάνης όλης…”, που έγραψε το 1798, καταγράφει την άποψη των Μανιατών για την καταγωγή τους.

“Σ΄αυτά τα όρη φύγανε οι μαύροι Σπαρτιάτες και είν΄ αυτοί που λέγονται των σήμερον Μανιάτες.
Για να φυλάξουν την ζωήν και την ελευθερία, έκτισαν χώρες στα βουνά και περισσά χωρία.
Δεν ήτο φυσικόν σ΄αυτούς να γίνουν σκλάβοι, δούλοι αλλά να είν΄ ελεύθεροι, γιατί δεν ήσαν μούλοι (=νόθοι)
αλλ΄ ήταν Σπάρτης γνήσια παιδιά τα καημένα
κι ελεύθερα γεννήματα και καλομαθημένα… “

Σ΄ ένα άλλο διαλογικό ποίημα του ο Νηφάκης βάζει έναν Κακκαβούλη από τα Μέσα Μάνη, να λέει:

“Τις στράτες που κρατούσασιν οι πρόγονοι Σπαρτιάτες, αυτός και οι απόγονοι κρατούμενοι Μανιάτες και να τις παραιτήσωμεν ποσώς δεν ημπορούμεν αλλ΄ όλον εις τα έμπροσθεν μάλιστα προχωρούμεν”.

Αλλά και το γλωσσικό ιδίωμα των Μανιατών με κύριο χαρακτηριστικό τη ρηματική κατάληξη – ούσι (τρέχουσι, πηδούσι, γράφουσι) , δείχνει ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα με τις σχετικές της μεταβολές, συνεχίστηκε στα βασικά της στοιχεία ως τη νεότερη εποχή.

Αλλά και στα “Απομνημονεύματα” του Μακρυγιάννη διαβάζουμε:

“Πάμε Ναπολέων, να ιδούμεν τους παλαιούς Έλληνες εις το μέρος όπου κατοικούμε, ναυρούμε τον γέρο Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Θεμιστοκλή, το λεβέντη Λεωνίδα και να τους ειπούμε τις χαροποιές ειδήσεις ότι αναστήθηκαν οι απόγονοι τους, όπου ήταν χαμένοι και σβησμένοι από τον κατάλογο της ανθρωπότητας” (Ιωάννης Μακρυγιάννης: Απομνημονεύματα, έκδοση , Γ Βλαχογιάννη 1907, Τ. Β΄ , Σ. 54)

Πώς οι απλοί αυτοί άνθρωποι γνώριζαν και ταυτίζονταν με τους φιλοσόφους και τους ήρωες της αρχαιότητας;

Όπως είχαμε δει και στο άρθρο μας για τον Νικηταρά, ο “Τυρταίος” του 1821, λαϊκός ποιητής από τη Δημητσάνα Τσοπανάκος, με λίγες γνώσεις, έγραφε: “Του Λεωνίδα το σπαθί, Νικηταράς θα το φορεί” και πολλά άλλα ποιήματα με αναφορές σε αρχαίους ήρωες και ημίθεους.

Οι αρβανιτόφωνοι νησιώτες, έδιναν στα καράβια τους αρχαία ελληνικά ονόματα: “Άρης”, “Θεμιστοκλής”΄, “Αγαμέμνων”, “Αλέξανδρος” κ.λπ. Οι ήρωες του “21, έδιναν στα παιδιά τους αρχαία ελληνικά ονόματα: Νικόλαος, Θεμιστοκλής, Θρασύβουλος, Μιλτιάδης, Λυκούργος, Αριστείδης. Μπορεί η περικεφαλαία του Κολοκοτρώνη να ήταν εξάρτημα της στολής που φορούσε στα Επτάνησα ως Ταγματάρχης του Δούκα της Υόρκης, στα μάτια των παλικαριών του όμως φάνταζε σαν ένδειξη του αρχαίου ελληνικού μεγαλείου. Αλλά και ο Παπαφλέσσας που εικονίζεται συχνά με περικεφαλαία, πριν τη μάχη στο Μανιάκι είπε στους άνδρες του ότι θα δώσουν “Λεωνίδειον μάχην”

Ο Κλοντ Φοριέλ (1772-1844), που εξέδωσε το 1824- 25 σε δύο τόμους τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, με τίτλο “Chants populaires de La Greece moderne”, είδε σ΄αυτά τον αδιάψευστο μάρτυρα της πνευματικής ελληνικότητας των τότε κατοίκων της Ελλάδας.

Τέλος, και για τους προεπαναστατικούς χρόνους, ο γραμματικός του Κολοκοτρώνη Μιχαήλ Οικονόμου, γράφει: “Είχαν δ΄ οι Ενετοί μισθοφόρους Έλληνας ή Ελληνίζοντας” (“Ιστορικά Παλιγγενεσίας”, Αθήνα 1976, σ.19), ενώ στη σελ. 17 γράφει:

“Κατ΄ αρχάς του ΙΖ΄ (17ου αιώνας), μεν προς ελευθερίαν οργασμός πάντων των Ελλήνων εξακολουθεί απαραμείωτος, και ο Μανιάται και οι Κρήτες, καίτοι κεκμηκότες (= με κόπο) και των μέσων στερούμενοι, εμάχοντο ηρωικώς”.

Αυτά που αναφέραμε, νομίζουμε ότι δίνουν αρκετές απαντήσεις σε όσους μιλούν για Σλάβους, Αλβανούς και Αρβανίτες που δεν είχαν καμία γνώση και σχέση με την αρχαία Ελλάδα. Ευνοείται, ότι αν χρειαστεί θα επανέλθουμε με περισσότερα στοιχεία.

Πηγές: Σαράντος Ι. Καργάκος, “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ Η ΥΠΟΝΟΜΕΥΣΗ ΤΗΣ”, Εκδόσεις Gutenberg 2020
DOUGLAS DAKIN, “Ο ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ”, 1821-1833″, Μ.Ι.Ε.Τ 2010