7 Γυναίκες πρωτοπόρες της Τέχνης

Οι ιστορίες 7 γυναικών που κατάφεραν να αναδειχθούν στην τέχνη του 19ου και του 20ού αιώνα, μέσα από 7 έργα της Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, που εκτίθενται στην Αθήνα.

Η γυναίκα είχε ανέκαθεν περίοπτη θέση στην τέχνη. Υπάρχουν αριστουργήματα που την έχουν υμνήσει ως μούσα, ως πηγή έμπνευσης, ως μοντέλο. Αν όμως αναζητήσεις τη γυναίκα ως δημιουργό, οι σχετικές σελίδες στην Ιστορία της Τέχνης είναι πολύ πολύ λιγότερες.

«Το μεγαλύτερο πρόβλημα για τη γυναίκα του 20ού αιώνα ήταν ότι δεν της δινόταν η ευκαιρία να διανοηθεί έστω ότι θα μπορούσε να έχει ρόλο δημιουργού μέσα στην κοινωνία της εποχής της», διαπιστώνει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, υπεύθυνη της Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. «Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι γυναίκες στη Συλλογή μας μπορεί να μην είναι πολλές, είναι όμως πρωτοπόρες. Είναι δηλαδή γυναίκες που πήραν το ρίσκο να εκφραστούν και να ζήσουν μια ζωή εντελώς ιδιαίτερη για τα δεδομένα της εποχής».

Ορισμένες από αυτές κατάφεραν να εισχωρήσουν σε έναν χώρο κατεξοχήν ανδροκρατούμενο χάρη στην οικογένειά τους, έχοντας γονείς καλλιτέχνες που τις βοήθησαν. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, ήταν γυναίκες που έπρεπε να υψώσουν το ανάστημά τους και να έρθουν σε σύγκρουση με τον οικογενειακό τους κύκλο, ώστε να κάνουν κάτι που φαινόταν τότε αντισυμβατικό και τολμηρό, κόντρα σε νόρμες και στερεότυπα.

«Μιλάμε για δύο πολύ διαφορετικά σενάρια», σχολιάζει η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, «υπάρχει όμως κάτι κοινό, που τις χαρακτηρίζει όλες: Από την στιγμή που πήραν την απόφαση να γίνουν δημιουργοί, είτε ζωγράφοι είτε γλύπτριες, οτιδήποτε άλλο ήταν ασήμαντο. Τον μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή τους τον έπαιζε η τέχνη. Και, βέβαια, είναι δεδομένο ότι στον πολύ ανδροκρατούμενο κύκλο της δημιουργίας, ήταν ακόμη πιο δύσκολο για μια γυναίκα να γίνει γνωστή».

H Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Η ίδια παρέθεσε τα στοιχεία για τις δημιουργούς και τα έργα που παρουσιάζονται παρακάτω. © Χριστόφορος Δουλγέρης

Όλο το διεθνές σκέλος της συγκεκριμένης συλλογής είχε καταρτιστεί αποκλειστικά από τους ιδρυτές της, τον Βασίλη Γουλανδρή (1913-1994) και τη σύζυγό του, Ελίζα (1917-2000). Από το 2000 και μετά, το διοικητικό συμβούλιο του ιδρύματος συνεχίζει να την εμπλουτίζει με έργα σύγχρονων Ελλήνων δημιουργών.

Εστιάζοντας στο πρώτο σκέλος, η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau επέλεξε επτά έργα γυναικών, τα οποία βρίσκονται εκτεθειμένα στο Μουσείο του Ιδρύματος στην Αθήνα. «Κάτι ακόμα που συνδέει διάφορες καλλιτέχνιδες της δικής μας συλλογής είναι ότι ήταν γλύπτριες», επισημαίνει. «Όταν ασχολείσαι με τη γλυπτική, έχεις άμεση επαφή με το υλικό που δουλεύεις. Άρα μιλάμε για γυναίκες που όχι μόνο που πήραν το ρίσκο να γίνουν καλλιτέχνιδες, αλλά ήταν και σε επαφή με δύσκολα υλικά, όπως το μάρμαρο, το ξύλο, η πέτρα».

Camille Claudel (1864-1943)

Η Camille Claudel έχει αναγνωριστεί πλέον ως μία από τις σημαντικότερες γλύπτριες από τα τέλη του 19ου αιώνα. Έζησε μια ζωή πολύ δύσκολη. Για αρκετά χρόνια είχε ρομαντική σχέση με τον Auguste Rodin, ενώ εκείνος, 14 χρόνια μεγαλύτερός της, διατηρούσε μόνιμο δεσμό με τη Rose Beuret.

H Camille Claudel ενώ δουλεύει πάνω σε γλυπτό της, το 1887. ALAMY/VISUALHELLAS.GR

Η Claudel άρχισε να δουλεύει στο ατελιέ του θρυλικού γλύπτη το 1883, ως μία από τους βοηθούς του. Ήταν τόσο καλή, ώστε ο Rodin πολύ γρήγορα της έδωσε την ευθύνη για τις λεπτομέρειες των γλυπτών του, δηλαδή τα χέρια, τα πόδια, μερικά χαρακτηριστικά του προσώπου. Ήταν από τις πρώτες που κέρδισε το στοίχημα του να δουλέψει με τόσο δύσκολες πρώτες ύλες.

Βέβαια, η συνέχεια της ζωής της ήταν τραγική. Διάφορα προβλήματα ψυχολογικής φύσεως την έκαναν να νιώθει όλο και πιο απομονωμένη. Όταν άρχισε να φαίνεται ότι δεν ήταν καλά ψυχολογικά, κατέστρεψε η ίδια αρκετά έργα της. Έζησε τα τριάντα τελευταία χρόνια της ζωής της σε άσυλο, όπου είχε δεχτεί να τη βάλει ο αδερφός της, ο γνωστός συγγραφέας Paul Claudel.

Camille Claudel, «Κεφάλι γελαστού άνδρα», 1891-1892 περίπου. Μπρούντζος με μαύρη πατίνα, 8/12. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα. Φωτογραφία: Χριστόφορος Δουλγέρης

Το έργο «Κεφάλι γελαστού άνδρα» θεωρείτο για πολλά χρόνια έργο του Rodin, μάλιστα έχει ένα αντίγραφο της υπογραφής του κοντά στη βάση. Ο λόγος είναι ότι βρέθηκε στο εργαστήριο του γλύπτη όταν πέθανε και σφραγίστηκε όπως και όλα τα υπόλοιπα έργα, ώστε να φαίνεται ότι προέρχεται από εκεί. Ωστόσο, το 2008, ύστερα από διάφορες έρευνες, οι ιστορικοί τέχνης κατάλαβαν ότι αυτό το έργο είχε φιλοτεχνηθεί από την Claudel, την εποχή που ζούσε με τον Rodin και εργαζόταν στο εργαστήριό του.

Αυτό που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό στο συγκεκριμένο έργο είναι το χαμόγελο, κάτι που βλέπουμε πολύ σπάνια σε γλυπτό, γιατί είναι δύσκολο να αποτυπωθεί. Για πολύ καιρό είχε ως τίτλο «Κεφάλι σάτυρου», γιατί θεωρούσαν ότι η Claudel το είχε εμπνευστεί από τη μυθολογία.

Barbara Hepworth (1903-1975)

Η Barbara Hepworth είναι από τις πιο γνωστές δημιουργούς της Αγγλίας. Ήταν μια γυναίκα φοβερά δυνατή, δημιουργική, σίγουρα και αυταρχική, η οποία είχε ως εμμονή να σμιλεύει, να χτυπάει την πέτρα αλύπητα. Έκανε σπουδές στην Ιταλία, ταξίδεψε αρκετές φορές στην Ελλάδα και εμπνεύστηκε πολύ από την Ελληνική και τη Ρωμαϊκή τέχνη.

Η Barbara Hepworth στον κήπο του σπιτιού της στο St. Ives, τον Σεπτέμβριο του 1963, πίσω από γλυπτό της με τίτλο «Two Forms in Echelon».

 

Μετά από τον πρώτο της γάμο, η Hepworth γνώρισε τον Ben Nicholson, επίσης μεγάλο Άγγλο δημιουργό. Μαζί απέκτησαν τρίδυμα, τη δεκαετία του ’30, κάτι εντελώς σπάνιο. Όπως έχουμε δει και σε άλλα ζευγάρια δημιουργών, από μια στιγμή κι έπειτα υπήρξε μια αντιζηλία. Μετά από λίγο, χώρισαν οι δρόμοι τους.

Βασική ανησυχία στα έργα της ήταν η ισορροπία μεταξύ του γεμάτου και του κενού, γι’ αυτό και σε πολλά βλέπουμε την εναλλαγή ενός μεγάλου όγκου, είτε είναι μέταλλο, είτε είναι πέτρα, με τρύπες που έρχονται και ανοίγουν όλη τη σύνθεση.

Barbara Hepworth, «Έξι φόρμες (2 x 3)», 1968. Μπρούντζος με καφέ και πράσινη πατίνα , 2/9. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα.

Η τέχνη της ήταν καθαρά αφαιρετική. Για εκείνη, είχε μεγάλη σημασία η υφή. Μάλιστα, έλεγε πολύ συχνά ότι παράγγελνε πρώτες ύλες από διάφορα σημεία στον κόσμο, κυρίως από την Ιταλία και την Ελλάδα, που έχουν τα καλύτερα μάρμαρα, είχε τα κομμάτια στον κήπο της και τα κοιτούσε για αρκετό καιρό, πριν διαλέξει πώς θα τα σμιλέψει. Και τα ονόμαζε τα «προβατάκια» της.

Η Hepworth γνώρισε την επιτυχία όσο ζούσε. Μία από τις σημαντικότερες παραγγελίες που της δόθηκαν ήταν το γιγαντιαίο γλυπτό που βρίσκεται μπροστά από τα γραφεία του ΟΗΕ, στη Νέα Υόρκη. Πέθανε από πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στο εργαστήριό της.

Germaine Richier (1902-1959)

Η Germaine Richier ήταν μια γυναίκα μικροκαμωμένη, με τρομερή ενέργεια. Ξεχώρισε ήδη όταν ήταν μαθητευόμενη στο εργαστήριο ενός μεγάλου γλύπτη, του Antoine Bourdelle. Υπήρξε και μοντέλο για τον γλύπτη Cesar. Ήταν παντρεμένη με γλύπτη, ενώ είχε πολύ στενή φιλική σχέση με τον Giacometti, από τον οποίο βλέπουμε και επιρροές στο έργο της.

Η Germaine Richier στο ατελιέ της, το 1956.

Στα μέσα του 20ού αιώνα, η Richier ήταν αυτή που πραγματικά συνέδεσε την κλασική γλυπτική με τη σύγχρονη. Πέθανε σε ηλικία 57 ετών, αλλά πρόλαβε να δημιουργήσει πολλά γλυπτά. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι εκείνα στα οποία μπλέκει τα ζώα με τον άνθρωπο.

Germaine Richier, «Η αράχνη I», 1946. Μπρούντζος με σκούρα καφέ πατίνα, 4/8. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα.

Το έργο «Η αράχνη I» μοιάζει με γυναίκα, αλλά με τη στάση της και με τον τρόπο που είναι φτιαγμένες οι γάμπες και τα μπράτσα φαίνεται σαν αράχνη έτοιμη να χιμήξει ή να αμυνθεί. Τα μοντέλα της Richier δεν ήταν μόνο γυναίκες αλλά και άντρες, και έκανε ανάλογους πειραματισμούς με φόρμες και άλλων εντόμων, όπως οι ακρίδες.

Chryssa / Χρύσα Βαρδέα (1933-2013)

Η Χρύσα ήταν Ελληνίδα. Όταν  έφτασε στο Μανχάταν, δεν είχε να φάει, δεν είχε πού να κοιμηθεί, αλλά έμεινε πιστή στη θέληση να αναδείξει την τέχνη της. Είχε την τύχη να βρεθεί με ανθρώπους που την κατάλαβαν και τη στήριξαν, οπότε μπόρεσε να κάνει τα πολύ χαρακτηριστικά έργα της. Σε αυτά, φαίνεται πως υπάρχει ένας στοχασμός γύρω από την ύλη, ενώ την ενδιέφερε πολύ και το φως, πώς μπορούσε να το εντάξει στα έργα της.

Chryssa, «Τοπίο Λονδίνου – Picadilly Circus Ι», 1989. Επιχρωματισμένο αλουμίνιο. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα.

Το «Τοπίο Λονδίνου – Picadilly Circus Ι», με το χαρακτηριστικό μπλε χρώμα, δείχνει ότι η Χρύσα ήταν πραγματικά στο επίκεντρο του πυρετού της ποπ αρτ και της μετά-ποπ αρτ εποχής στο Μανχάταν.

Jeanne-Claude (1935-2009)

Η ιστορία του ζεύγους Christo και Jeanne-Claude είναι απόλυτα μοναδική. Γεννήθηκαν την ίδια μέρα, την ίδια χρονιά, εκείνος στη Βουλγαρία κι εκείνη στο Μαρόκο. Γνωρίστηκαν όταν ο Christo ανέλαβε να φιλοτεχνήσει την προσωπογραφία της μητέρας της. Υπήρξε μεταξύ τους μια τέτοια ώσμωση, που έγιναν ζευγάρι και αποφάσισαν να συνεργαστούν για όλες τις καλλιτεχνικές φιλοδοξίες του Christo.

O Christo και η Jeanne-Claude στα εγκαίνια της εγκατάστασης «The Gates», στο Σέντραλ Παρκ της Νέας Υόρκης, στις 12 Φεβρουαρίου 2005.

Μέχρι τότε, η Jean-Claude δεν είχε καμία πρόθεση να γίνει καλλιτέχνης. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά, «Αν ο Christo είχε γίνει οδοντίατρος, θα γινόμουν και εγώ οδοντίατρος». Ο Christo σκεφτόταν εφήμερα installations γιγαντιαίων διαστάσεων ανά τον κόσμο και η Jean-Claude τον βοηθούσε να τα υλοποιήσει, με πολύ πείσμα κι επιμονή, έχοντας επίσης λόγο σε κάθε project. Ορισμένα χρειάστηκαν δεκαετίες μέχρι να υλοποιηθούν και έφεραν την υπογραφή και των δύο.

Θεωρούσαν ότι αυτό που έκαναν ήταν τέχνη για τους πάντες. Οι εγκαταστάσεις τους είχαν διάρκεια ζωής δύο με τέσσερις εβδομάδες και η πρόσβαση σε αυτές ήθελαν να είναι πάντα δωρεάν. Ήταν σημαντικό να μην αλλοιωθεί ή πληγεί το περιβάλλον εξαιτίας τους κατά κανέναν τρόπο. Για να καλύψουν το κόστος, δεν δέχονταν χορηγίες ή χρηματοδότηση. Ήθελαν να είναι 100% ανεξάρτητοι, οπότε για να τα χρηματοδοτήσουν οι ίδιοι πουλούσαν τα σχέδια και τις προπαρασκευαστικές μακέτες που φιλοτεχνούσε ο Christo.

Christo και Jeanne-Claude, «Συσκευασμένη ακτή (Project για την Αυστραλία, κοντά στο Σύδνεϋ)», 1969. Μολύβι, παστέλ, σπάγγος και πολυαιθυλένιο σε χαρτί επικολλημένο σε χαρτόνι.

Το έργο «Συσκευασμένη ακτή (Project για την Αυστραλία, κοντά στο Σύδνεϋ)» είναι ένα από τα πρώτα που υλοποίησαν, το 1969, καλύπτοντας χιλιόμετρα ακτής με ύφασμα από προπυλένιο. Πλέον, το θυμίζουν μόνο οι φωτογραφίες που τραβήχτηκαν τότε, αλλά και μακέτες του Christo, όπως αυτή.

Claude Lalanne (1925-2019)

H Claude Lalanne ήταν σύζυγος του François-Xavier Lalanne. Και οι δύο δημιουργοί, και οι δύο με αστείρευτη φαντασία. Γνωρίστηκαν το 1952 αλλά από το ’56 και μετά αποφάσισαν να δημιουργούν εκ παραλλήλου. Καθένας έκανε τα δικά του έργα, αλλά υπήρχε τέτοια συνάφεια μεταξύ τους, ώστε συχνά έκαναν κοινές εκθέσεις.

H Claude Lalanne με τον σύζυγό της, François-Xavier Lalanne, και την κόρη τους, Valerie, καβάλα σε καμήλες που είχε φιλοτεχνήσει εκείνος, μια μέρα πριν από τα εγκαίνια έκθεσης στην γκαλερί Whitechapel, στο Λονδίνο, την 1 Ιουνίου 1976.

Ο François-Xavier εμπνεόταν πολύ από τα ζώα και η Claude από τη φύση. Γι’ αυτό και βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις ότι η Claude έπαιζε με τα φύλλα, με τα μανιτάρια, με διάφορα τέτοια μοτίβα. Ήταν γυναίκα με ισχυρή θέληση και ήξερε να χειρίζεται το μέταλλο. Είχε επίσης μια πολύ βαθιά σχέση με τον κόσμο της μόδας. Ένας από τους πρώτους που την εμπιστεύτηκαν ήταν ο Yves Saint Laurent, με τον οποίο είχε συνεργαστεί σε μια κολεξιόν, ενώ λίγο πριν πεθάνει έκανε τα κοσμήματα για μια συλλογή του οίκου Dior.

Claude Lalanne, «Τραπέζι», 1985. Μπρούντζος και χαλκός, μοναδικό. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα. © Adagp, Paris, 2022 / OSDEETE Athens 2022 Φωτογραφία: Χριστόφορος Δουλγέρης

 

Στα γαλλικά, υπάρχει η λέξη art, που σημαίνει τέχνη, και η λέξη artisanat, για χρηστικές δημιουργίες που δεν μπορούν να θεωρηθούν τέχνη. H Claude και o François-Xavier Lalanne δεν θέλησαν ποτέ να διαχωρίσουν το ωραίο από το χρηστικό. Ήταν πάντα πολύ σημαντικό για εκείνους να τα συνδυάζουν, είτε δημιουργούσαν έπιπλα, είτε αντικείμενα. Η Claude έκανε ακόμα και μαχαιροπίρουνα.

Niki de Saint Phalle (1930-2002)

Η Niki de Saint Phalle προερχόταν από οικογένεια ευγενικής καταγωγής, αλλά αντιμετώπισε πολλά προσωπικά προβλήματα. Μετά τα 50, εξομολογήθηκε ότι ο πατέρας της την είχε κακοποιήσει όταν ήταν παιδί. Παντρεύτηκε στα 18 της, έκανε δύο παιδιά και μετά από διάφορες περιπέτειες αποφάσισε να ασχοληθεί με την τέχνη, ενώ δεν είχε καμιά σχετική εκπαίδευση. Στα έργα της η γυναίκα είχε πάντα έναν ρόλο θεάς, όπως στις πολύ χαρακτηριστικές «Nanas», τις οποίες έκανε σε διάφορες εκδοχές. Η γυναίκα βρισκόταν πάντα στο επίκεντρο της τέχνης της και ήθελε να τη δείχνει δυνατή.

Η Niki de Saint Phalle περιτριγυρισμένη από «Nanas» της.

Πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή της έπαιξε ο Jean Tinguely, Ελβετός γλύπτης που υπήρξε μετέπειτα σύντροφός της. Ο Tinguely έβαλε στο κέντρο της τέχνης του την κίνηση, αλλά και κάθε είδους αντικείμενα που πετάμε, τα οποία έβλεπε ως τέχνη. Μαζί, δημιούργησαν μια μεγάλη, παράλληλη σχέση μεταξύ της πολύ ανδρικής τέχνης του Tinguely, όπως τη χαρακτήριζε η ίδια η Saint Phalle, και της δικής της, πολύ θηλυκής τέχνης.

Jean Tinguely και Niki de Saint Phalle, «Αθηνά Παλλάδα ή Το άρμα», 1989. Σίδηρος, ατσάλι, λαστιχένιος ιμάντας, ηλεκτρικός κινητήρας και αγαλματίδιο από ζωγραφισμένο πολυεστέρα. Συλλογή Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Αθήνα.

Μετά από αρκετά χρόνια κοινής ζωής χώρισαν ως ζευγάρι, αλλά δεν χώρισαν οι δημιουργικοί τους δρόμοι. Συνέχισαν να συνεργάζονται ως τον θάνατο του Tinguely, το 1991. Ένα από τα τελευταία τους έργα ήταν η «Αθηνά Παλλάδα ή Το άρμα». Η θεά Αθηνά έχει τη μορφή μιας χαρακτηριστικής «Nana» της Saint Phalle, πάνω στο άρμα της. Αλλά, αν προσέξουμε το άρμα, καταλαβαίνουμε όλη την ειρωνεία του Tinguely πίσω από αυτήν την εγκατάσταση.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, το Μουσείο του Ιδρύματος στην Αθήνα διοργανώνει την Τετάρτη 9 Μαρτίου 2022 δύο θεματικές ξεναγήσεις με τίτλο «Η Γυναίκα στη Συλλογή του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή». 

Η 24 MEDIA με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας ενώνει τις δυνάμεις των Mέσων της (LadyLike, NEWS 24/7, SPORT24, OW, OneMan) κάνοντας μια κοινή ετήσια αναδρομή του περιεχομένου που έχει παράξει με στόχο τη στήριξη των γυναικών σε κάθε τους μάχη (από το #metoo, μέχρι τη μισθολογική ισότητα και την αυτοδιάθεση).