By 
της Μάρθας Κίσκιλα
«Δεν υπάρχει κρυμμένο, κρυπτογραφημένο νόημα στις ταινίες μου. Δεν υπάρχει τίποτα πέρα από την επιθυμία μου να πω την αλήθεια» – Αντρέι Ταρκόφσκι
Στις 29 Δεκεμβρίου του 1986, πεθαίνει σε ηλικία 54 ετών ο Αντρέι Ταρκόφσκι, και η 7η τέχνη έγινε πιο φτωχή, καθώς έφυγε από τη ζωή ο σημαντικότερος κινηματογραφιστής που ανέδειξε η Ρωσία κι ένας από τους σπουδαιότερους του παγκόσμιου κινηματογράφου. Ο τάφος του βρίσκεται στο Παρίσι μαζί με μια επιγραφή στα ρωσικά: «Στον άνδρα που είδε τον Άγγελο». Ο Αντρέι Ταρκόφσκι κατάφερε να ξεχωρίσει από τους άλλους σκηνοθέτες γιατί ήταν κινηματογραφικός ποιητής, που με τη φοβερή εικαστική του ματιά κατάφερνε να στήσει υπέροχες εικόνες.
Ποιητικός, λιτός και αφαιρετικός, ο Ταρκόφσκι καταφέρνει να πει με τη σιωπή όσα δεν μπορούν να πουν άλλοι κινηματογραφιστές με τεράστιους διαλόγους. Το βλέμμα του από την αρχή της σταδιοδρομίας του ήταν στραμμένο στην αναζήτηση της αλήθειας, πολιτικής, ιστορικής και φιλοσοφικής.
Κυρίαρχα θέματα στο φιλμικό του σύμπαν ήταν η θνητή φύση του ανθρώπου, οι ατέρμονες ανθρώπινες σχέσεις, η φύση, ο Θεός, η προσωπική αρμονία, η μοναξιά και ο θάνατος. Διακρίνεται για την αισθητική ολοκλήρωση των ταινιών του, την εικαστικότητα των πλάνων του, την αρμονία εικόνας και περιεχομένου και το υπαρξιακό βάθος των ταινιών του, μαχόμενος την εξοντωτική ρωσική γραφειοκρατία.
Το έργο του Αντρέι Ταρκόφσκι χαρακτηρίζεται από έντονα προσωπικά και μεταφυσικά στοιχεία, με επιρροές από τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Οι αργοί ρυθμοί, η χειρουργική ακρίβεια των πλάνων, το υπομονετικό ξετύλιγμα των ιστοριών του, είναι κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά στον ιδιαίτερο κινηματογράφο του Ταρκόφσκι. Ομιχλώδη τοπία, έντονο στοιχείο του νερού, φύση. Όλα αυτά μπορεί κι άλλα πολλά μπορεί να τα απολαύσει κανείς στα στατικά πλάνα που σημάδεψαν τις ταινίες του, στα οποία υποβόσκει μια μοναξιά, μια μελαγχολία και μια αποξένωση.
«Δεν με ενδιέφερε η ανάπτυξη της πλοκής, η αλυσίδα των γεγονότων, από ταινία σε ταινία αισθανόμουν ολοένα λιγότερο την ανάγκη τους. Με ενδιέφερε πάντοτε ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου, και για μένα ήταν πολύ φυσικό να κάνω ένα ταξίδι στην ψυχολογία την οποία μου υποδείκνυε η στάση ζωής του ήρωα, στις λογοτεχνικές και πολιτισμικές παραδόσεις που θεμελίωναν τον πνευματικό κόσμο. Γνωρίζω καλά ότι από εμπορική άποψη θα ήταν πολύ πιο πλεονεκτικό να κινούμε από μέρος σε μέρος, να δείχνω πλάνα από διάφορες και περίεργες οπτικές γωνίες, να χρησιμοποιώ εξωτικά τοπία και εντυπωσιακούς εσωτερικούς χώρους. Τα εξωτερικά εφέ όμως απλώς απομακρύνουν το στόχο μου από αυτό που θέλω ουσιαστικά να κάνω και τον συσκοτίζουν. Εμένα με ενδιαφέρει ο άνθρωπος, γιατί κλείνει μέσα του ολόκληρο σύμπαν, για να μπορέσω να εκφράσω την ιδέα, το νόημα της ανθρώπινης ζωής, δεν υπάρχει λόγος να απλώσω πίσω της έναν πίνακα φορτωμένο συμβάντα», είχε αναφέρει ο Αντρέι Ταρκόφσκι.
Οι μακρόσυρτες και ενίοτε σχεδόν στατικές λήψεις του, παραπέμπουν συχνά σε πίνακες ζωγραφικής, όπου το βάρος δίνεται στον εσωτερικό του ρυθμό. Ο Ταρκόφσκι πίστευε πως ένας από τους κύριους στόχους του κινηματογράφου ήταν η καταγραφή της αληθινής ανθρώπινης εμπειρίας του χρόνου. Οι ταινίες του χαρακτηρίζονται συχνά για την έλλειψη γραμμικής αφήγησης, υιοθετώντας ποιητικούς συνειρμούς και «ονειρική λογική».
Μάλιστα ο σπουδαίος Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε αναφέρει για τον Ταρκόφσκι ότι «είναι ο μεγαλύτερος σκηνοθέτης, αυτός που εφηύρε μια καινούρια γλώσσα, πιστή στη φύση του κινηματογραφικού μέσου, καθώς καταγράφει τη ζωή σαν μια αντανάκλαση, τη ζωή σαν ένα όνειρο».
Ωστόσο, ο ίδιος δεν θεωρούσε ότι τα έργα του ήταν συμβολικά κι ότι έκρυβαν δύσκολα μηνύματα. «Είμαι εχθρός των συμβόλων. Είναι μια πολύ στενή έννοια από την άποψη ότι ένα σύμβολο υπάρχει με σκοπό την αποκρυπτογράφησή του. Από την άλλη πλευρά, μια καλλιτεχνική εικόνα δεν χρειάζεται αποκρυπτογράφηση, είναι ένα ισοδύναμο του κόσμου που μας περιβάλλει. Η βροχή στο Σολάρις δεν είναι σύμβολο, είναι απλά μια βροχή που στην συγκεκριμένη στιγμή έχει μια ιδιαίτερη σημασία για τον ήρωα. Δεν συμβολίζει τίποτε, απλά εκφράζει. Είναι μια καλλιτεχνική αλληλουχία εικόνων. Το σύμβολο κατ’ εμέ, είναι κάτι πολύ περίπλοκο», είχε ανάφερε σε παλιότερη συνέντευξη.
Δυστυχώς κατάφερε να ολοκληρώσει μόλις οκτώ μεγάλου μήκους ταινίες, οι οποίες όμως κατάφεραν να χαράξουν ανεξίτηλα την ιστορία του κινηματογράφου. Επιθυμία του ίδιου ήταν να γυρίζει «δύο ταινίες κάθε χρόνο», όπως αναφέρει σε κείμενα του, αλλά δεν τα κατάφερε. Παρόλο που πολλοί εντάξαν τις ταινίες του στον ποιητικό κινηματογράφο, ο ίδιος δεν αποδέχτηκε ποτέ τον όρο. Τελικά αφήνει την τελευταία του πνοή χτυπημένος από την επάρατη νόσο και το όνομα του γράφεται με χρυσά γράμματα στην παγκόσμια ιστορία της 7ης τέχνης.
Η ζωή και το έργο του
Γεννήθηκε στις 4 Απριλίου του 1932 στο χωριό Ζαβράγιε και ήταν γιος του σημαντικού ποιητή Αρσένϊι Ταρκόφσκι. Σπούδασε μουσική, ζωγραφική, γλυπτική και αραβικά, ενώ για ένα διάστημα συμμετείχε σε γεωλογική αποστολή στην ανατολική Σιβηρία. Το 1956, ο 24χρονος Αντρέι αποφασίζει να εισέλθει στο κόσμο του κινηματογράφου και εγγράφεται στη κινηματογραφική σχολή της Μόσχας VGIK. Δίπλα στο σκηνοθέτη Μιχαήλ Ρομμ («Αληθινός φασισμός», «Παχουλή») θα μάθει τα μυστικά της 7ης τέχνης, με συμφοιτήτρια και στενή του φίλη την Ελληνίδα αντιστασιακή μαχήτρια Μαρία Μπέικου. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Αντρέι Ταρκόφσκι, θα αποφοιτήσει έχοντας γυρίσει την πρώτη του ταινία, την 46λεπτη «Ο βιολιστής και ο οδοστρωτήρας», η οποία αποτελεί ουσιαστικά και την πρώτη του ταινία.
Η αναγνώριση του έργου του έρχεται πολύ γρήγορα. Συγκεκριμένα, το 1962 ο Αντρέι Ταρκόφσκι ολοκληρώνει το αριστουργηματικό «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν» και βραβεύεται με τον «Χρυσό Λέοντα» στο Φεστιβάλ της Βενετίας. Το 1969 κάνει το Αντρέι Ρουμπλιόφ, μια ταινία που αντιμετώπισε τον εξονυχιστικό έλεγχο και πολλές παρεμβάσεις εκ μέρους των σοβιετικών αρχών, με αποτέλεσμα η δημόσια προβολή της στη Ρωσία να καθυστερήσει για αρκετά χρόνια μέχρι το 1971. Η ταινία προβλήθηκε στο φεστιβάλ των Καννών, αποκομίζοντας τελικά το βραβείο FIPRESCI.
Επόμενη κινηματογραφική ταινία του Ταρκόφσκι αποτέλεσε το «Σόλαρις», ένα έργο επιστημονικής φαντασίας που βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Λεμ. Ακολουθεί ο αριστουργηματικός «Καθρέφτης». Στην ταινία η φαντασία συναντά τη μνήμη και τον ρεαλισμό σε μια άκρως αυτοβιογραφική ταινία, που εξωτερικεύει τα βιώματα, τα συναισθήματα και τις σκέψεις του σκηνοθέτη, ο οποίος βασίζεται κυρίως στις παιδικές του αναμνήσεις. Όταν «Ο Καθρέφτης» προβλήθηκε για πρώτη φορά, στις 7 Μαρτίου του 1975, δίχασε το κοινό και τους κριτικούς. Οι περισσότεροι δεν την κατάλαβαν και την χαρακτήρισαν μπερδεμένη, σκοτεινή και ενοχλητική. Μάλιστα, δεν ήταν λίγοι οι θεατές οι οποίοι αποχωρούσαν από την αίθουσα πριν την ολοκλήρωσή της. Το φιλμ, κουβαλάει τη φήμη ως μία από τις πιο «δύσκολες» προς ερμηνεία δημιουργίες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου, αλλά ο δημιουργός της, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Δυσκολεύτηκα αφάνταστα να εξηγήσω σε πολλούς ανθρώπους ότι δεν υπάρχει κρυμμένο, κρυπτογραφημένο νόημα στην ταινία, ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα από την επιθυμία μου να πω την αλήθεια. Συχνά οι διαβεβαιώσεις μου προκαλούσαν δυσπιστία, ακόμα και απογοήτευση. Προφανώς ορισμένοι ήθελαν περισσότερα, χρειάζονταν μυστικά σύμβολα και κρυφά νοήματα. Δεν ήταν συνηθισμένοι στην ποιητική της κινηματογραφικής εικόνας… Ήθελα να διηγηθώ την ιστορία του πόνου που βασανίζει έναν άνθρωπο όταν νιώθει πως δεν μπορεί να ξεπληρώσει τους δικούς του για όσα του έχουν δώσει. Νιώθει ότι δεν τους αγάπησε αρκετά, κι αυτή η εντύπωση τον βασανίζει», είχε δηλώσει.
Το 1979 κάνει το «Στάλκερ», βασισμένο στη νουβέλα Roadside Picnic των Μπόρις και Αρκάντι Στρουγκάρσκι. Περιγράφει την πορεία τριών ατόμων μέσα σε ένα φανταστικό τοπίο που ονομάζεται «ζώνη» αναζητώντας ένα σημείο που λένε ότι εκπληρώνει όλες τις επιθυμίες του ανθρώπου. Ο Ταρκόφσκι σκηνοθέτησε τις περισσότερες ταινίες του στη Ρωσία, αλλά το 1983 πραγματοποίησε για πρώτη φορά γυρίσματα εκτός της Ρωσίας, στην Τοσκάνη της Ιταλίας, για τις ανάγκες της ταινίας «Νοσταλγία» και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ιταλία και αργότερα στη Γαλλία. Η τελευταία του ταινία «Η Θυσία», που γυρίστηκε στη Σουηδία το 1986 κερδίζοντας τέσσερα βραβεία στις Κάννες.
Comments